POZNAŃSKIE POWĄZKI

Wzgórze świętego Wojciecha to urokliwa, pełna historycznych pamiątek, ustronna dzielnica Poznania, leżąca w linii prostej kilkaset metrów na północ od poznańskiego ratusza. Turyści zwiedzający miasto rzadziej docierają w to miejsce. Na Wzgórzu znajdują się dwie zabytkowe świątynie rzymskokatolickie, Cmentarz Zasłużonych Wielkopolan a także pomnik Armii Poznań.

Pochodzący z połowy XIII wieku, pierwotnie romański, dziś gotycko – renesansowy kościół świętego Wojciecha to miejsce wyjątkowe pod wieloma względami. W podziemiach kościoła spoczywają zasłużeni Wielkopolanie oraz Polacy z innych części kraju zasłużeni dla Wielkopolski. Pomysłodawcą i założycielem powstałej w 1923 r. Krypty Zasłużonych Wielkopolan był proboszcz parafii ksiądz Bolesław Kościelski. Inspiracją był dla niego był Panteon na krakowskiej Skałce.

Pierwszy uroczysty pogrzeb w kościele św. Wojciecha odbył się 7 czerwca 1923 r. Sarkofag z ciałem Karola Marcinkowskiego umieszczono w nawie kościoła. Postać Karola Marcinkowskiego (1800 – 1846) – lekarza, propagatora pracy organicznej w Wielkopolsce, społecznika, działacza kulturalnego zasługuje na szczególne wspomnienie. Podczas studiów medycznych w Berlinie za działalność patriotyczną został aresztowany i skazany na więzienie. Brał udział w Powstaniu Listopadowym. Wraz z korpusem generała Dezyderego Chłapowskiego, jako lekarz wojskowy, odbył kampanię na Litwie. Po upadku powstania i kilkuletniej emigracji powrócił do Poznania, gdzie oprócz praktyki lekarskiej prowadził ożywioną działalność społeczną inicjując szereg nowych inicjatyw gospodarczych i kulturalnych. Angażował się również w inicjatywy mające na celu ulżeniu doli najbiedniejszych Wielkopolan. Jednym z najbardziej znanych projektów gospodarczych Marcinkowskiego był słynny poznański „Bazar” – hotel i dom handlowy dla Polaków.

W 1923 roku w Krypcie Zasłużonych spoczęły trumny napoleończyków: Józefa Wybickiego, Andrzeja Niegolewskiego, Antoniego Kosińskiego i Michała Sokolnickiego. Rzeźbiarze Marcin Rożek i Władysław Marcinkowski wykonali znajdujące się na terenie kościoła, poświęcone tym żołnierzom epitafia. W Krypcie spoczywają również prochy uczestników Insurekcji Kościuszkowskiej, bohaterów z czasów Księstwa Warszawskiego, uczestników powstań wielkopolskich oraz Powstania Listopadowego.

Znajduje się tutaj srebrna urna z sercem pochodzącego z małopolskiego Pierzchowca generała Józefa Henryka Dąbrowskiego – twórcy i dowódcy Legionów Polskich we Włoszech. Był uczestnikiem wojen napoleońskich, powstań wielkopolskich, wielokrotnym zwycięzcą w bitwach z Prusakami i Austriakami. Grób tego wybitnego Polaka, który swoje życie związał z Wielkopolską znajduje się w Winnej Górze koło Środy Wielkopolskiej. Kopiec pamiątkowy i pomnik wystawili generałowi w jego rodzinnym Pierzchowcu Małopolanie.

Józef Wybicki – autor powstałego w 1797 r. we włoskim Reggio Mazurka Dąbrowskiego, również nie był rodowitym Wielkopolaninem. Jednak z Wielkopolską połączyło go szereg wydarzeń. Jako towarzysz generała Dąbrowskiego uczestniczył w walkach w Wielkopolsce podczas Insurekcji Kościuszkowskiej oraz współtworzył Legiony Polskie we Włoszech. Brał udział w walkach przeciw Prusakom i Austriakom w czasach napoleońskich. Początkowo jego prochy spoczywały w Manieczkach koło Śremu, gdzie posiadał swoje dobra. W 1923 r. jego prochy sprowadzono do Krypty Zasłużonych Wielkopolan.

Inną bardzo znaną i zasłużoną dla Wielkopolski postacią spoczywającą w Krypcie Zasłużonych jest wywodzący się z Głuszyny Paweł Edmund Strzelecki. Był powstańcem listopadowym, później opuścił Polskę prawdopodobnie w obawie przed represjami, a być może, jak twierdzą niektórzy jego biografowie, z powodu zawiedzionej miłości. Osiągnięcia tego dziś nieco zapomnianego wybitnego podróżnika, geografa, geologa porównywalne są z odkryciami takich słynnych dziewiętnastowiecznych podróżników, jak Dawid Livingstone, Robert Scott czy Roald Amundsen. Strzelecki został doceniany i wielokrotnie nagradzany przez światowe towarzystwa naukowe i uniwersytety.

Najwyższy szczyt Alp Australijskich odkryty przez Strzeleckiego nosi nazwę Góry Kościuszki. Jedną z odkrytych przez siebie australijskich gór nazwał na cześć ukochanej – Mount Adine. Obecnie góra ta nosi inną nazwę. Prochy zmarłego w 1873 r. w Londynie Pawła Strzeleckiego ekshumowano w 1977 r. i przewieziono do Krypty Zasłużonych Wielkopolan. Pomnik Strzeleckiego autorstwa Jerzego Sobocińskiego znajduje się w australijskim Parku Narodowym Banjo Patersona w Jindabyne u podnóża Alp Australijskich. Monument pamiątkowy wystawili swojemu rodakowi mieszkańcy Poznania. Imię Pawła Strzeleckiego przypominają liczne nazwy geograficzne, szkoły i instytucje których jest patronem.

Antoni „Amilkar” Kosiński pochodził z Podlasia. Przeszedł podobną drogę bojową, jak generał Dąbrowski, czy Józef Wybicki. Pod koniec życia został pochowany w Targowej Górce pod Poznaniem. Ekshumowany prochy Antoniego Kosińskiego zostały przeniesione do krypt kościoła św. Wojciecha w 1923 r.

Innym wybitnym żołnierzem spoczywającym w Krypcie Zasłużonych Wielkopolan jest generał Ignacy Prądzyński. Jako piętnastolatek uczestniczył w kampanii pomorskiej Napoleona oraz innych walkach na ziemiach polskich. Był wybitnym uczestnikiem Powstania Listopadowego. Wsławił się m.in. w bitwie pod Iganiami. Zasłużył się też na polu gospodarczym. Zaprojektował i nadzorował budowę Kanału Augustowskiego. Zmarł na niemieckiej wyspie Helgoland, skąd jego prochy w 1997 r. zostały sprowadzone do Polski.

W Krypcie Zasłużonych Wielkopolan spoczywa też pułkownik Andrzej Niegolewski (1787 – 1857), napoleończyk, uczestnik Powstania Listopadowego, wielki polski patriota, obrońca języka polskiego w zawłaszczonej przez Prusaków Wielkopolsce.

W podziemiach kościoła św. Wojciecha spoczywają nie tylko żołnierze, ale także wybitni Wielkopolanie innych profesji, społecznicy, lekarze, artyści, przedstawiciele duchowieństwa. W Krypcie znajdują się m.in. prochy: Franciszka Bażyńskiego (1801 – 1876) – księdza, działacza społecznego i oświatowego, Heliodora Święcickiego (1854 - 1923) - działacza społecznego i lekarza, Wacława Gieburowskiego (1878 – 1943) – księdza katolickiego, wykładowcy konserwatoriów muzycznych, nauczyciela Stefana Stuligrosza, Feliksa Nowowiejskiego (1877 – 1946) – kompozytora, pedagoga, twórcy muzyki do słów wiersza Marii Konopnickiej „Rota”, Tadeusza Szeligowskiego (1896 – 1963) – urodzonego we Lwowie kompozytora i prawnika, Stefana Poradowskiego (1902 - 1967) – profesora wyższych uczelni muzycznych, kompozytora, księdza Aleksandra Żychlińskiego (1889 – 1968) – zmarłego w opinii świętości profesora i rektora wielkopolskich seminariów duchownych, wybitnego znawcy dzieł świętego Tomasza z Akwinu, Floriana Marciniaka (1915 – 1944) – pierwszego naczelnika konspiracyjnych Szarych Szeregów, zamordowanego przez Niemców w Gross – Rosen (w krypcie znajduje się urna z miejsca śmierci, ponieważ ciała Floriana Marciniaka nie odnaleziono).

W podziemiach kościoła św. Wojciecha znajdują się też kości zmarłych zebrane z dawnego przykościelnego cmentarza. W bocznych komorach Krypty spoczywają dawni proboszczowie sprawujący posługę w parafii.

Na Wzgórzu św. Wojciecha znajduje się też inna barokowa, trójnawowa świątynia – kościół pod wezwaniem św. Józefa. Kościół jest sanktuarium diecezjalnym pod patronatem karmelitów bosych. Budowla pochodzi z połowy XVII wieku. Historia tego obiektu była bardzo burzliwa. W okresie zaborów klasztor i kościół zostały zaanektowane przez Prusaków na cele wojskowe, następnie przekazane luteranom. Ponowne objęcie kościoła przez katolików nastąpiło dopiero po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. W okresie międzywojennym pełnił funkcję kościoła garnizonowego. Karmelici bosi odzyskali zrujnowane podczas działań wojennych sanktuarium dopiero po 1945 r. Wyremontowali je i posługują tutaj do dnia dzisiejszego. Z powodu burzliwej historii w kościele nie pozostało wiele zabytkowych pamiątek. Na uwagę zasługuje fakt, że to właśnie tutaj znajdował się, dziś już nie istniejący, nagrobek Mikołaja Skrzetuskiego – uczestnika obrony Zbaraża. Postać ta posłużyła Henrykowi Sienkiewiczowi jako inspiracja do stworzenia literackiego bohatera „Ogniem i mieczem”, porucznika chorągwi husarskiej – Jana Skrzetuskiego. Obok kościoła św. Józefa znajduje pomnik stulecia Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego.

Przy skrzyżowaniu ulic Świętego Wojciecha i Księcia Józefa znajduje się Cmentarz Zasłużonych Wielkopolan. Utworzona na początku XIX wieku nekropolia pełniła początkowo funkcję cmentarza parafialnego. Spoczęło na nim wielu zasłużonych Wielkopolan, niektóre groby zachowały się do dnia dzisiejszego. Swoją obecną funkcję nekropolia pełni od 1945 roku.

Na cmentarzu znajdują się groby powstańców, żołnierzy, polityków, przemysłowców, działaczy kulturalnych i społecznych, artystów, literatów, naukowców i rzemieślników. Na uwagę zasługuje grób Stanisława Mikołajczyka (1901 – 1966) – znanego polskiego polityka emigracyjnego, powstańca wielkopolskiego (1918/1920), uczestnika wojny polsko – bolszewickiej (1919/1920), premiera rządu na uchodźstwie oraz przez pewien czas wicepremiera w komunistycznym tzw. Tymczasowym Rządzie Jedności Narodowej. Po II wojnie światowej Mikołajczyk został pozbawiony przez komunistyczny rząd polskiego obywatelstwa, które ponownie przywrócono mu po śmierci w 1989 r. Prochy zmarłego w Waszyngtonie polskiego premiera sprowadzono do Poznania w 2000 r. Spoczywa wspólnie z żoną Cecylią – więźniarką niemieckich obozów koncentracyjnych.

Na cmentarzu zachował się rodzinny grobowiec powstańca styczniowego – pułkownika Edmunda Calliera (1833 – 1863). Dowodził oddziałem powstańczym walczącym we wschodniej Wielkopolsce i na Mazowszu. Powstańcy pod dowództwem Calliera odnieśli szereg sukcesów w starciach z Rosjanami, a on sam został uznany za jednego z najzdolniejszych dowódców powstania. Udział w powstaniu przypłacił pobytem w ciężkim pruskim więzieniu. Po wyjściu na wolność poświęcił się pracy literackiej i społecznej, m.in. założył „Tygodnik Wielkopolski”. "Nad wszystko kocham Ojczyznę; kocham wszystkich czcigodnych członków narodu mego; kocham przeszłość polską i wszystkie znamiona, które nas Polaków od innych odróżniają narodów; jednym słowem kocham wszystko, co polskie, choćby jedynie dlatego, że jest polskie". Autor tych słów z pewnością zasługuje na szacunek i wieczną pamięć narodu.

Innym wybitnym Polakiem, którego grób znajduje się na poznańskiej nekropolii jest absolwent Uniwersytetu Berlińskiego, znany poznański przemysłowiec Hipolit Cegielski (1813 – 1868). Zasłynął jako twórca pierwszej dużej polskiej fabryki maszyn i narzędzi rolniczych. Fabryka ta istnieje do dnia dzisiejszego. Chociaż w pamięci narodowej Cegielski zapamiętany został głównie jako orędownik polskiego przemysłu, to należy też pamiętać że początkowo był nauczycielem, pisarzem i naukowcem. Czynnie angażował się w działalność polskich organizacji naukowych, społecznych, gospodarczych, kulturalnych i oświatowych. Był autorem szeregu prac z zakresu filologii polskiej, historii, geografii oraz techniki. Był także dziennikarzem, założycielem poznańskiej „Gazety Polskiej” oraz polskim posłem do parlamentu pruskiego. Jego grób na cmentarzu świętomarcińskim, gdzie pierwotnie został pochowany, uległ zniszczeniu. Ekshumowane w 1981 r. prochy Hipolita Cegielskiego przeniesiono na Cmentarz Zasłużonych Wielkopolan. Na tym samym cmentarzu znajduje się także nagrobek Stefana Cegielskiego, który poszedł w ślady ojca rozwijając działalność przemysłową w Wielkopolsce.

Wśród starych grobów zidentyfikowano ciała braci karmelitów bosych, którzy zostali tam pochowani w czasach, gdy leżący w pobliżu klasztor i kościół zostały przekształcone w kościoły ewangelickie.

Na szczególną uwagę zasługują groby trzech wybitnych prezydentów Poznania, którzy swój urząd sprawowali w latach trudnych i przełomowych. Są to: Jarogniew Drwęski – prezydent Poznania w latach 1919 – 1921 r. pomysłodawca Międzynarodowych Targów Poznańskich, jego bezpośredni następca Cyryl Ratajski – prezydenta Poznania w trudnych latach międzywojennych, bardzo zasłużony dla rozwoju miasta oraz Wojciech Szczęsny Kaczmarek – prezydent Poznania w latach 1990 - 1998 w czasach kształtowania się jednostek samorządowych po okresie komunizmu.

W obrębie Wzgórza św. Wojciecha znajduje się pomnik dedykowany pamięci żołnierzy wielkopolskiej Armii Poznań. Pod dowództwem generała Kutrzeby armia ta wzięła udział w największej polskiej bitwie obronnej września 1939 r., znanej jako bitwa nad Bzurą. Trwająca od 9 – 22 września operacja obronna opóźniła i znacznie osłabiła niemieckie uderzenie pancerne na Warszawę oraz umożliwiła zorganizowaną ewakuację innych zagrożonych armii polskich na wschód.

Symbolizujący polski opór pomnik został odsłonięty w 43 rocznicę wybuchu II wojny światowej, 1 września 1982r. Na tablicach wymienione są miejsca bitew i potyczek Armii Poznań, jednostki wchodzące w jej skład oraz kilkadziesiąt nazwisk poległych żołnierzy. Centralnym punktem pomnika – mauzoleum jest krzyż Virtuti Militari.

Tekst dedykowany Ozarowi.