Poradnik - Interpunkcja: Przecinki

"Część IV. Przecinek

Główną funkcją przecinka jest oddzielenie od siebie samodzielnych informacyjnie części, czyli wypowiedzenia pojedyncze, wchodzące w skład wypowiedzenia złożonego, oraz niektóre wyrazy w wypowiedzeniu pojedynczym. Zadaniem przecinka jest więc zaznaczanie takich miejsc wewnątrz wypowiedzenia, które są granicami między częściami tekstu, stanowiącymi mniejsze niż wypowiedzenie całości składniowe. W dłuższym tekście tam zwykle mówiący robi krótką przerwę, ale nie jest to wcale konieczne. Wystarczy porównać dwa poniższe zdania:
Powiedział, że wróci.
Powiedział to matce.
Oba są wypowiadane bez żadnego zatrzymania głosu, chociaż pierwsze zawiera przecinek, a drugie nie. Bywa nawet tak, że przerwa jest konieczna w tekście mówionym w takim miejscu, w którym niedopuszczalny jest przecinek, na przykład przed wyrazem to w zdaniu:
Wróbel to ptak.
Taka sama przerwa również przed zaimkiem to musi być jednak zaznaczona przecinkiem w innym zdaniu; na przykład w takim:
Zrobisz, to pojedziesz.
Dlaczego? Ostatnie zdanie jest wypowiedzeniem złożonym. Przecinek oddziela w nim od siebie dwie samodzielne składniowo całości. W wypowiedzeniu o wróblu zaimek to jest natomiast częścią orzeczenia imiennego, w którym został pominięty czasownik jest. Jest to bowiem skrócona wersja zdania:
Wróbel to jest ptak.
Przecinek w takim wypadku byłby niezgodny z zasadą, która mówi, że:
Nigdy nie oddzielamy od siebie przecinkiem podmiotu i orzeczenia tego samego wypowiedzenia pojedynczego.
Zasada powyższa dotyczy także podmiotów i orzeczeń rozwiniętych. Nie stawiamy więc przecinka w takich zdaniach, jak poniższe:
Chłopak tylko ze względu na stan zdrowia ojca nie powiedział mu nic o wczorajszym wydarzeniu.
Nasza sąsiadka z dołu to jest prawdziwa żona i matka.
Mały tłuściutki Józio z każdym dniem stawał się coraz bardziej ruchliwy.
Zatem najlepiej jest opierać się na wiedzy o budowie składniowej tekstu, a nie na wyczuciu.

1. Przecinek w wypowiedzeniu złożonym
Mówiąc krótko, każde wypowiedzenie podrzędne oddzielamy przecinkiem od sąsiadującego z nim innego wypowiedzenia nadrzędnego lub podrzędnego, a także od sąsiadującego z nim bezpośrednio w ciągu linearnym (dziwne słowa, ale taka jest definicja). Zilustrujmy to przykładami:
Opowiadała o swoich przeżyciach, które wycisnęły takie piętno na jej życiu, i płakała.
Jan mlasnął, położył się, nie krępując się nikogo, zaczął zasypiać, aż wreszcie zasnął.

W wypowiedzeniach złożonych współrzędnie wypowiedzenia składowe w jednych przypadkach oddzielamy przecinkiem, a w innych nie – w zależności od typu wypowiedzenia.
a) Nie stawiamy przecinka w dwukrotnie złożonych wypowiedzeniach współrzędnych łącznych, połączonych spójnikami: i, oraz, ani, ni.
Padał deszcz i ulice były puste.
Gram na gitarze oraz piszę piosenki.
b) Nie stawiamy przecinka w dwukrotnie złożonych wypowiedzeniach współrzędnych, rozłącznych połączonych spójnikami: albo, lub.
Dasz mi tę książkę lub opowiesz dokładnie jej treść.
Będę czekał na ciebie pod kinem albo na stacji PKP.
c) Stawiamy przecinek w dwukrotnie złożonych wypowiedzeniach współrzędnych przeciwstawnych, połączonych spójnikami: a, ale, albowiem.
Byłem wczoraj u ciebie, ale nikogo nie zastałem.
Rano pójdę do szkoły, a wieczorem pogram w bilarda.
d) Stawiamy przecinek w dwukrotnie złożonych wypowiedzeniach współrzędnych wynikowych, połączonych spójnikami: więc, toteż.
Nie zrobiłem tego specjalnie, więc się nie gniewaj.
Są bardzo poruszeni tą informacją, toteż powiedzą panu o wszystkim.
e) Stawiamy przecinek w dwukrotnie złożonych wypowiedzeniach współrzędnych włącznych, połączonych spójnikami czyli, (a) mianowicie oraz wyrażeniami to jest, to znaczy, słowem.
Andrzej wyjechał wczoraj, czyli zrozumiał naszą prośbę.
Konrad zdał ostatni egzamin, słowem zakończył studia.
Popełniono kolejny błąd, mianowicie wybrano nowy rząd.
f) Stawiamy przecinek w dwukrotnie złożonych wypowiedzeniach współrzędnych każdego typu, jeśli są one połączone bezspójnikowo.
Dzieci są małe, domy duże.
Tata poszedł do pracy, mama sprząta mieszkanie.

DEFINICJA:
W wypowiedzeniach złożonych stawiamy przecinek:
– wszędzie tam, gdzie między wypowiedzeniami składowymi nie stoi żaden wskaźnik zespolenia;
– przed wszystkimi spójnikami i zaimkami względnymi oraz innymi wskaźnikami zespolenia oddzielającymi wypowiedzenia składowe, które wchodzą ze sobą w bezpośredni związek składniowy oprócz: i, ani, lub, tudzież, oraz, albo, bądź, czy (rozłączne), ni.
Wymienione w definicji spójniki łączne, rozłączne i wyłączające nazwano grupą i – lub – ani, gdyż każdy z pozostałych może być zastąpiony jednym z tych trzech. Oczywiście postawimy przecinek przed takim spójnikiem gdy:
a) powtarza się w wyliczeniu:
Dziewczyna była i ładna, i mądra, i skromna.
b) występuje po wtrąceniu:
Poszedł do lasu, który był za miastem, i się zgubił.

Przecinek stawiamy więc przed takimi wskaźnikami zespolenia jak na przykład:
aby, albowiem, acz, aczkolwiek, aniżeli, aż, ażeby, bo, bowiem, by, byle, chociaż, choć, co, cokolwiek, czy, dlaczego, dokąd, dopóki, gdy, gdyby, gdyż, gdzie, gdziekolwiek, ile, ilekroć, im, iż, iżby, jak, jakby, jaki, jakkolwiek, jakoby, jakżeby, jeśli, jeśliby, jeżeli, jeżeliby, kędy, kiedy, kto, ktokolwiek, którędy, który, ledwie, ledwo, odkąd, ponieważ, póki, przeto, skąd, skądkolwiek, skoro, zanim, że, żeby.
Ale i tu są wyjątki, np.:
Był wolny jak ptak. (jest to porównanie, a nie zdanie porównawcze)
UWAGA: Nie stawiamy też przecinka w poniższych zwrotach i związkach frazeologicznych:
jak z bicza trzasł, kto wie co, leżeć jak ulał, nie wiadomo kiedy, nie wiedzieć po co, po raz nie wiem który, uciec gdzie pieprz rośnie, wiedzieć co w trawie piszczy.

2. Kilkuwyrazowy składnik zespolenia
Takie sytuacje sprawiają chyba najwięcej problemu. Niektóre z takich połączeń są bowiem traktowane jako nierozdzielna całość i wewnątrz nie dopuszcza się przecinka. Ale są również inne, które mogą być rozdzielane przecinkiem lub nie – w zależności od znaczenia tekstu. Są też w końcu takie, które zawsze muszą mieć w środku przecinek.
a) Nie rozdzielamy przecinkiem połączeń: chyba że, mimo że, mimo iż, tylko że, właśnie gdy, podczas gdy, zwłaszcza że; przecinek umieszczamy przed całymi wymienionymi połączeniami.
Pogadamy na GG, chyba że odłączyli mi internet.
Muszę siedzieć w domu, podczas gdy inni świetnie się bawią.
b) Nie rozdzielamy przecinkiem takich połączeń, które ze względu na swoje znaczenie w całości należą do zdania podrzędnego.
Przyjechali wcześnie, tak aby zdążyć wszystko zwiedzić.
Pragnął wrócić do ojczyzny, tam gdzie spędził swoje dzieciństwo i młodość.
c) Rozdzielamy przecinkiem takie połączenia, których pierwszy człon w intencji piszącego należy do zdania nadrzędnego, drugi zaś do podrzędnego i pełni w nim funkcję okolicznika.
Mówił tak, aby wszyscy słyszeli.
Chciał wrócić tam, gdzie spędził swoje dzieciństwo i młodość.

Mam nadzieję, że wszyscy dostrzegają tę subtelną różnicę między przykładami z dwóch ostatnich grup zdaniowych. Niektórzy mogą uważać, że postawienie w tym lub innym miejscu przecinka zależy od piszącego. Musi on jednak pamiętać o tym, że często obecność określonych wyrazów w zdaniu nadrzędnym lub ich kolejność wykluczają postawienie przecinka w środku takiego połączenia.
Jest na przykład przyjęte, że nie mogą stać obok siebie dwa okoliczniki tego samego typu, na przykład dwa okoliczniki miejsca, dwa okoliczniki czasu, dwa okoliczniki sposobu itp., z których drugi jest wyrażony zaimkiem, partykułą lub wyrażeniem przyimkowym oznaczającym dokładnie tę samą okoliczność co poprzedni (na przykład ten sam moment lub to samo miejsce).
Rozmawiali cicho, tak aby nie obudzić dziecka.
W tym zdaniu „cicho” jest okolicznikiem sposobu, a „tak” partykułą, która musi być poprzedzona przecinkiem, bo odpowiada na pytanie jak? podobnie jak okolicznik sposobu.
Przyjechała wczoraj do Kielc, tam gdzie czuła się najlepiej.
„Kielc” – okolicznik miejsca
„tam” – zaimek, który musi być poprzedzony przecinkiem, gdyż odpowiada na pytanie gdzie? podobnie jak okolicznik miejsca.

Są jednak zdania, w których postawienie przecinka rzeczywiście zależy od piszącego. Oto typowy przykład takiego zdania
Anna wyjechała, tam gdzie czuła się najbezpieczniej.
Anna wyjechała tam, gdzie czuła się najbezpieczniej.
A oto najczęściej spotykane wyrazy i wyrażenia, które mogą stanowić ostatni człon zdania nadrzędnego albo pierwszy podrzędnego:
teraz, tak, tam, dlatego, tym bardziej, dopiero, ten sam.
Zobaczmy to w przykładach:
Wróciła, teraz kiedy już wszystko się odbyło bez niej.
Wróciła teraz, kiedy już wszystko się odbyło bez niej.
Płakała, tak jak wczoraj.
Płakała tak, jak wczoraj.
Powiedział wszystko ojcu, dlatego że go o to prosił.
Powiedział wszystko ojcu dlatego, że go o to prosił.
Podszedł do niej mężczyzna, ten sam co wczoraj.
Podszedł do niej mężczyzna ten sam, co wczoraj.

3. Wypowiedzenia wtrącone
Wtrąceniem nazywamy zdanie podrzędne umieszczone w środku zdania nadrzędnego. Jest ono wydzielone przecinkami z obu stron tzn. przed i po wtrąceniu, np.:
Dziewczyna, którą wczoraj poznałem, ma zgrabne nogi.
Wieczorem, chociaż byłem już zmęczony, przeczytałem książkę.
UWAGA: A teraz wyższa szkoła jazdy :)
Przyjrzyjmy się poniższym przykładom:
Byłem tak zapracowany, że gdy przyszła Grażyna, nawet tego nie zauważyłem.
Byłem tak zapracowany, że, gdy przyszła Grażyna, nawet tego nie zauważyłem.
Byłem tak zapracowany, że – gdy przyszła Grażyna – nawet tego nie zauważyłem.
Wszystkie powyższe wersje są poprawne, bo nie ma potrzeby oddzielać przecinkiem dwóch spójników lub spójnika i zaimka. O tym, którą wersję wybrać, decyduje sam piszący. Dotyczy to najczęściej następujących połączeń:
a, że, i, ale, który, więc – kiedy
a, że, i, ale, który, więc – gdy
a, że, i, ale, który, więc – jeśli
a, że, i, ale, który, więc – ponieważ
a, że, i, ale, który, więc – gdzie
a, że, i, ale, który, więc – skoro
a, że, i, ale, który, więc – chociaż
a, że, i, ale, który, więc – jak
a, i, ale, który, więc – żeby
a, że, i, ale – który
że aby
Ma to uzasadnienie semantyczne, gdyż postawienie przecinka zmienia znaczenie zdania. Zdarza się jednak, że postawienie przecinka jest absolutnie niewskazane – wręcz błędne.

Wyrazy i wyrażenia typu: chyba, ewentualnie, na przykład, nawet, prawdopodobnie, przynajmniej, raczej, taki jak, zwłaszcza poprzedzamy przecinkiem, jeśli uwypuklają one treści zapowiedziane w członie poprzedzającym i mają charakter dopowiedzenia; w mowie byłyby one poprzedzane krótką pauzą, np.:
W sklepie sprzedawano wiele towarów, na przykład meble.
Odwiedzamy się często, przynajmniej co drugi dzień.
Kupiłam sobie nowy kapelusz, taki jak twój.
Jak można zauważyć, dopowiedzenia są takim składnikiem zdania, który może zostać opuszczony bez większej szkody dla budowy zdania.

Wyrazy i wyrażenia oznaczające stosunek osoby mówiącej do treści wypowiedzi oddzielamy przecinkiem, gdy mają charakter członów wtrąconych. Do wyrazów i wyrażeń typowych należą m.in.: bez wątpienia, bynajmniej, doprawdy, istotnie, na odwrót, naturalnie, niestety, niewątpliwie, niezawodnie, oczywiście, odwrotnie, owszem, przeciwnie, rzecz jasna, rzeczywiście, zapewne.
Przykłady:
Myślę, że nie warto, doprawdy, zajmować się tą sprawą.
Naturalnie, pomogę ci, jeśli tylko poprosisz.
Jeśli takie wyrażenia nie są członami wtrąconymi, nie oddzielamy ich przecinkami. W mowie odpowiada temu brak pauzy lub zawieszenia głosu w momencie wypowiadania wyrazów i wyrażeń tego typu:
Jest to człowiek bez wątpienia uczciwy.
Zepsuł mi się samochód, więc oczywiście nie zdążyłem na czas.

Wyrazy i wyrażenia niebędące częściami zdania (tzw. wyrazy poza zdaniem) zawsze wydzielamy przecinkami. Są nimi:
a) wyrazy i wyrażenia takie, jak: inaczej, innymi słowy, krótko, słowem, ściśle, ściślej, ściśle mówiąc, które oddzielamy obustronnymi przecinkami lub przecinkiem i dwukropkiem, np.:
Ojciec, matka, dwaj synowie, słowem, cała rodzina wybiegła na podwórko.
Przejechałem blisko pięćset, ściśle: czterysta osiemdziesiąt osiem kilometrów w ciągu dnia.
b) wyrazy w wołaczu, np.
Panie Kaziu, musimy się koniecznie spotkać.
Czy nie mógłbyś, skarbie, kupić mi tych kosmetyków!?
Panie dyrektorze, a co będzie z moją premią?

Przecinek stawia się po wyrazach wyrażających okrzyk: ach, halo, hej, ho, o, oj, np.
Halo, kto mówi?
Oj, to był mecz!
O mój Boże, co ja teraz zrobię?!

4. Przecinek a imiesłowy
Dochodzimy do najciekawszego, moim zdaniem, zagadnienia. Oddzielenie przecinkiem imiesłowów przysłówkowych i przymiotnikowych stwarza najwięcej trudności. Kilkanaście lat temu wprowadzono ujednolicenie w kwestii imiesłowów przysłówkowych i od tamtej pory przed każdym z nich stawiamy przecinek.

Imiesłowy przysłówkowe przybierają końcówki –ąc, -wszy i –łszy:
Monika poszła do kina, zabierając ze sobą swoją siostrę.
Pisząc swoje opowiadanie, Tomek zwracał uwagę na interpunkcję.
Napisawszy dwa zdania, zrobił sobie krótką przerwę.
Włączył pilotem telewizor, usiadłszy wygodnie w fotelu.
UWAGA: W odniesieniu do imiesłowu wyjąwszy (w znaczeniu: oprócz, za wyjątkiem) jednak przecinek się pomija:
Wyjąwszy słodycze nie miał żadnych słabości.

Imiesłowy przymiotnikowe (zakończone na –ący, -any, -ony, -ty) mogą tworzyć imiesłowowe równoważniki zdania:
Tomek, siedzący samotnie na ławce w parku, planował kolejne rozdziały swojej książki.
Jednak częściej jest traktowany jako rozwinięta przydawka i wtedy nie jest oddzielany przecinkiem od reszty tekstu:
Raził go błąd popełniony przez redaktora.
Przeczytane książki kładliśmy z lewej strony, zaś nie przeczytane – z lewej.

ZAPAMIĘTAJMY:
Imiesłów przysłówkowy powinien być zawsze oddzielony przecinkiem od reszty tekstu.
Imiesłów przymiotnikowy bez dodatkowych określeń lub z niewielką ich liczbą raczej nie powinien być uważany za równoważnik zdania i nie należy go oddzielać przecinkiem od reszty tekstu.

Tutaj zapewne ktoś zapyta: Co to znaczy „z niewielką liczbą”? Sam długo szukałem na to odpowiedzi. W końcu pomogła mi Darena i dla ostatecznego wyjaśnienia podaję inną definicję:
Jeśli postawienie przecinka przed częścią zawierającą imiesłów przymiotnikowy nie zmienia w żaden sposób sensu zdania, taki przecinek jest absolutnie zbędny. Jeśli postawiony przecinek może zmienić sens wypowiedzi, jego użycie zależy od intencji piszącego.

5. Przecinek a wyrażenia porównawcze
Nie umieszczamy przecinka przed członem porównawczym wprowadzonym przez wyrazy i wyrażenia: jak, jakby, jako, niby, niby to, niczym, ni to, niż, podobnie jak, gdyby (konstrukcja dawniejsza).
Był wierny jak pies.
Znał się na tym lepiej niż ktokolwiek inny.
Była ubrana podobnie jak moja żona.
Swawolny chłopiec leci gdyby strzała. (S. Trembecki)
Jednak jeśli człon porównawczy jest dopowiedziany (wtrącony), powinniśmy oddzielić go przecinkiem, np.:
Do ulubionych książek, jak do przyjaciół, często wracamy.
Jeśli człony porównawcze wchodzą w skład wypowiedzenia złożonego, powinniśmy je oddzielać przecinkiem, np.:
Jest lepszy, niż myślałem.
Wyliczenia i wyszczególnienia wprowadzane przez wyraz jak zawsze poprzedzamy przecinkiem, np.:
Ropa naftowa dostarcza nam wielu produktów, jak: eter, benzyna, smary, oleje.
Wspólną grupę stanowią nieodmienne części mowy, jak: przysłówek, przyimek, spójnik, wykrzyknik, partykuła.

UWAGA: A teraz ostra jazda bez trzymanki. Oto kilka przykładów, które mogą nam namieszać:
Zarabiam tyle samo pieniędzy, co przed rokiem.
Zarabiam tyle samo co przed rokiem. – jeśli nie chcemy robić przerwy oddechowej

Był powszechnie szanowany jako lekarz. (Szanowano go jako dobrego lekarza);
Był powszechnie szanowany, jako lekarz. (Szanowano go ze względu na prestiż jego zawodu).

Wspomnieliśmy o wyliczeniach. Są one nazywane czasem składnikami szeregu. W wyliczeniu nie stawiamy przecinka tylko przed spójnikami z grupy i-ani-lub bez względu na to, czy stoi on przed pierwszym, drugim, czy przed jakimkolwiek następnym członem tego wyliczenia. W każdym innym przypadku człony wyliczenia powinny być oddzielone od siebie przecinkami, np.:
Patrzę, a koło nas chodzi koń taki okazały, uzda na nim nowa, srebrna uprząż, złote strzemiona i poduszka na siodle puchowa.
Ludzie wychodzili z wiaderkami albo z ceberkami, albo z kociołkami, napełniali je wodą i odchodzili.
Nie kupię ani spodni, ani kamizelki z nabijanym pasem, ani butów z klamerkami, ani kapelusza z długim piórem.

6. Przecinek przed „i”
Postanowiłem oddzielnie zająć się tematem przecinka przed spójnikiem „i”. Kilka takich przypadków już tu zostało wymienionych, ale spróbujmy je podsumować. Stawiamy przecinek przed „i”, gdy:
1. Jest to co najmniej drugie „i” w zdaniu i pełni ono tę samą funkcję, np.:
Kasia lubi grać i w siatkówkę, i w koszykówkę.
Marysia poszła i do szkoły, i do kina.
Ale nie postawimy przecinka w takich przypadkach:
Posadzimy tu marchewkę i pietruszkę albo pomidory i ogórki.
Wyjrzał przez okno i zobaczył Kasię i Łukasza.
Nie pełnią one bowiem tej samej równorzędnej funkcji.

2. Jest to wtrącenie, np.:
Warto dodać, i to nie tylko moje zdanie, że nowy film von Triera był hitem.

3. Mamy do czynienia ze zdaniem złożonym podrzędnie wtrąconym, np.:
Zauważyła swojego przyjaciela, który był bardzo zmizerniały, i bardzo się przygnębiła.

4. Spójnik „i” pełni funkcję „więc” (wynikową), np.:
Zaczęły się Juwenalia, i wszyscy się bawili."